Όχι από συνήθεια, αλλά από συνείδηση | Της Ολυμπίας Χουρσόγλου

Κάθε χρόνο, τέτοιες μέρες, στεκόμαστε μπροστά στα μνημεία υπέρ των πεσόντων ηρώων και ψιθυρίζουμε το “Όχι” του ’40. Το επαναλαμβάνουμε με ευλάβεια, με σημαίες, παρελάσεις και λόγους. Κι όμως, αναρωτιέμαι αν έχουμε σκεφτεί πραγματικά τι ακριβώς γιορτάζουμε και τι σημαίνει αυτό σήμερα.

Στις 28 Οκτωβρίου 1940, τα ξημερώματα, η Ελλάδα δέχτηκε το ιταλικό τελεσίγραφο που απαιτούσε την ελεύθερη διέλευση των στρατευμάτων του Μουσολίνι. Ο τότε πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς απάντησε “Alors, c’est la guerre” – “Λοιπόν, έχουμε πόλεμο”. Η απάντηση αυτή μεταφράστηκε αμέσως σε ένα καθολικό “Όχι”, που αγκάλιασε ολόκληρος ο λαός. Μέσα σε λίγες ώρες, η Ελλάδα βρέθηκε να πολεμά έναν υπέρτερο αντίπαλο στα χιονισμένα βουνά της Ηπείρου, και να σημειώνει την πρώτη συμμαχική νίκη κατά του φασισμού. Ο αγώνας εκείνος, και όσα ακολούθησαν κατά την Κατοχή και την Αντίσταση, έγιναν σύμβολα αντοχής, αξιοπρέπειας και ενότητας — αξίες που διαμόρφωσαν τη συλλογική μας ταυτότητα.

Το 1940, το “Όχι” δεν ειπώθηκε από τους ισχυρούς, αλλά έγινε πράξη από τους απλούς ανθρώπους. Από τους στρατιώτες στα βουνά, τις γυναίκες της Πίνδου, τους πολίτες που άντεξαν την Κατοχή και ύστερα ονειρεύτηκαν μια ελεύθερη κοινωνία. Δεν ήταν μόνο άρνηση σε έναν εισβολέα· ήταν επιβεβαίωση μιας βαθιάς πίστης στην αξία της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας.

Σήμερα, το “Όχι” χρειάζεται ξανά — όχι απέναντι σε ξένους στρατούς, αλλά απέναντι σε φαινόμενα που διαβρώνουν τη συλλογική μας συνείδηση: στη διαφθορά που έγινε συνήθεια, στη μικροπολιτική που υποκαθιστά την ευθύνη, στην απαξίωση της γνώσης, στη βολική σιωπή μπροστά στην αδικία. Ζούμε σε μια εποχή όπου όλοι διαμαρτυρόμαστε, αλλά λίγοι αντιστεκόμαστε ουσιαστικά. Όπου οι λέξεις έχουν χάσει το βάρος τους και τα “όχι” μας είναι συχνά επιλεκτικά — για τα δικά μας, όχι για το κοινό καλό.

Ως ιστορικός, ξέρω πως κάθε εποχή κρίνεται από τη γενιά της. Και η δική μας θα κριθεί όχι μόνο από το πόσο τιμά τις εθνικές επετείους, αλλά από το πόσο τιμά στην πράξη τις αξίες που αυτές συμβολίζουν. Το “Όχι” δεν είναι γιορτή για το παρελθόν — είναι ευθύνη για το παρόν. Είναι η φωνή που λέει “όχι” στην αδιαφορία, στη μιζέρια, στον διχασμό που τόσο εύκολα επιστρέφει κάθε φορά που ξεχνάμε πως η Ιστορία δεν χαρίζεται, κερδίζεται.

Κι εδώ, στις τοπικές μας κοινωνίες, αυτό το “Όχι” αποκτά ακόμη μεγαλύτερη σημασία. Γιατί εδώ φαίνονται τα πρώτα σημάδια της φθοράς, αλλά και της ελπίδας. Όταν συμμετέχουμε στα κοινά, όταν διεκδικούμε διαφάνεια, όταν στηρίζουμε την παιδεία, όταν νοιαζόμαστε για τον τόπο μας, τότε δίνουμε σάρκα και οστά στο “Όχι” του 1940. Κάνουμε το ιστορικό γεγονός ζωντανό παράδειγμα πολιτειακής συνείδησης.

Ίσως λοιπόν, το πραγματικό χρέος της μνήμης δεν είναι να επαναλαμβάνουμε το “Όχι” του παρελθόντος, αλλά να βρίσκουμε το θάρρος να λέμε τα “Όχι” του σήμερα. Στην αδικία, στην απάθεια, στη σιωπή που εξυπηρετεί τους λίγους. Αυτή είναι η ουσία της ελευθερίας: να μη συνηθίζεις το λάθος, να μην ανέχεσαι το άδικο, να μη συμβιβάζεσαι με το εύκολο.

Γιατί, όπως και τότε, η Ιστορία γράφεται κάθε φορά που κάποιος τολμά να πει “Όχι” εκεί όπου όλοι λένε “ναι”.

Ολυμπία Χρ. Χουρσόγλου
Ιστορικός - Φιλόλογος