Αναλφαβητισμός στον 21ο αιώνα: Η σιωπηλή ανισότητα

Η Παγκόσμια Ημέρα Εξάλειψης του Αναλφαβητισμού, που καθιερώθηκε από την UNESCO το 1966 και τιμάται κάθε χρόνο στις 8 Σεπτεμβρίου, αποτελεί υπενθύμιση ότι η εκπαίδευση δεν είναι προνόμιο αλλά θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα. Ο αναλφαβητισμός, σε όλες τις μορφές του, παραμένει μια σιωπηλή αλλά βαθιά ριζωμένη ανισότητα, η οποία εμποδίζει την κοινωνική πρόοδο και την ατομική ολοκλήρωση.

Σύμφωνα με την UNESCO Institute for Statistics, περισσότεροι από 750 εκατομμύρια ενήλικες παγκοσμίως παραμένουν αναλφάβητοι, με τα δύο τρίτα εξ αυτών να είναι γυναίκες. Παρά τη θεαματική πρόοδο του 20ού αιώνα, ο στόχος για ποιοτική εκπαίδευση για όλους, όπως αποτυπώνεται στον Στόχο Βιώσιμης Ανάπτυξης 4 του ΟΗΕ, παραμένει ανεκπλήρωτος. Ο αναλφαβητισμός σήμερα εκδηλώνεται με πολλαπλές μορφές: ο παραδοσιακός αναλφαβητισμός αφορά την πλήρη έλλειψη βασικών δεξιοτήτων ανάγνωσης και γραφής, ενώ ο λειτουργικός αναλφαβητισμός σχετίζεται με περιορισμένες δεξιότητες που δεν επαρκούν για τη διαχείριση των καθημερινών κοινωνικών και επαγγελματικών απαιτήσεων. Ο ψηφιακός αναλφαβητισμός παραπέμπει στην αδυναμία χρήσης νέων τεχνολογιών και κριτικής αξιοποίησης πληροφοριών, ενώ ο κοινωνικός και πολιτισμικός αναλφαβητισμός αφορά την αποξένωση από τα κοινά και τον πολιτισμό.

Η ελληνική κοινωνία, αν και καταγράφει υψηλά ποσοστά φοίτησης, αντιμετωπίζει σοβαρές προκλήσεις στον τομέα του λειτουργικού και του ψηφιακού αναλφαβητισμού. Έρευνες του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής έχουν δείξει ότι ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού δυσκολεύεται να κατανοήσει σύνθετα κείμενα, να επεξεργαστεί πληροφορίες και να εφαρμόσει κριτική σκέψη σε πρακτικά ζητήματα. Η οικονομική κρίση, οι κοινωνικές ανισότητες αλλά και τα μεταναστευτικά ρεύματα έχουν επιδεινώσει τις εκπαιδευτικές ανισότητες. Ως απάντηση, θεσμοί όπως τα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας, τα προγράμματα διά βίου μάθησης και η ένταξη των ψηφιακών τεχνολογιών στη διδακτική πράξη αποκτούν ιδιαίτερη σημασία.

Ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι κομβικός σε αυτήν τη διαδικασία. Η αποστολή του δεν περιορίζεται στη διδασκαλία μηχανικών δεξιοτήτων, αλλά εκτείνεται στην καλλιέργεια κριτικού γραμματισμού, κατά την παράδοση του Paulo Freire, που διδάσκει στον μαθητή όχι μόνο να «διαβάζει το κείμενο» αλλά και να «διαβάζει τον κόσμο». Η διαθεματική σύνδεση της γνώσης με τις κοινωνικές ανάγκες, η δημιουργία συμπεριληπτικών μαθησιακών περιβαλλόντων για μαθητές με γλωσσικές ή κοινωνικοπολιτισμικές δυσκολίες, καθώς και η αξιοποίηση των ψηφιακών εργαλείων αποτελούν προϋποθέσεις για τη μείωση του αναλφαβητισμού.

Ο αναλφαβητισμός, ωστόσο, δεν αποτελεί μόνο παιδαγωγικό αλλά και βαθιά κοινωνικό ζήτημα. Ο πολίτης που στερείται βασικών δεξιοτήτων γραμματισμού είναι περισσότερο εκτεθειμένος στην ανεργία, στην παραπληροφόρηση και στον κοινωνικό αποκλεισμό. Σε έναν κόσμο όπου η πληροφορία παράγεται και διακινείται με ιλιγγιώδεις ρυθμούς, η ικανότητα κατανόησης και κριτικής ερμηνείας της πραγματικότητας είναι απαραίτητο εφόδιο για τη δημοκρατία και την κοινωνική συνοχή.

Η Παγκόσμια Ημέρα Εξάλειψης του Αναλφαβητισμού μάς υπενθυμίζει ότι η εκπαίδευση αποτελεί το ισχυρότερο μέσο άρσης των ανισοτήτων. Ο αναλφαβητισμός δεν είναι απλώς έλλειψη γνώσης· είναι κοινωνική σιωπή και αποκλεισμός. Ως εκπαιδευτικοί, έχουμε καθήκον να οικοδομήσουμε ένα σχολείο που δεν μεταδίδει μόνο πληροφορίες αλλά καλλιεργεί πολίτες ικανούς να σκέφτονται, να κρίνουν και να δρουν. Η εξάλειψη του αναλφαβητισμού είναι, στην πραγματικότητα, η κατάκτηση της ελευθερίας.

Ολυμπία Χρ. Χουρσόγλου
Ιστορικός – Φιλόλογος – Ειδική Παιδαγωγός